AZERBAYCAN
Azerbaycan veya resmî adıyla Azerbaycan Cumhuriyeti (Azerice: Azərbaycan Respublikası /ˈɑzæɾbɑjdʒɑn ɾespublikasɯ/), Batı Asyaile Doğu Avrupa'nın kesişim noktası olan Kafkasya'da yer alan bir ülkedir. Güney Kafkasya'nın en büyük yüzölçümüne sahip ülkesi olan Azerbaycan'ın doğusunda Hazar Denizi, kuzeyinde Rusya, kuzeybatısında Gürcistan, batısında Ermenistan ve güneyinde İran ile komşudur. Kendisine bağlı olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nin ise kuzey ve doğusu Ermenistan ile, güneyi ve batısı İran ile çevrilmiştir, Türkiye ile de 17 km'lik sınırı bulunmaktadır.
Azerbaycan, zengin kültürel mirasa sahiptir. Müslümanların çoğunlukta olduğu ülkeler arasında opera, tiyatro gibi sahne sanatlarını barındıran ilk ülke olma özelliğini taşır. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti 1918 yılında kurulmuştur, ancak iki yıl sonra 1920, 26 Nisan'da Kızıl Ordu sınırı geçerek Azerbaycan'a girmiş, 28 Nisan 1920'de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuş ve ardından Sovyetler Birliği topraklarına katılmıştır. Ülkenin tekrar bağımsızlığını kazanması 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılması ile gerçekleşmiştir. Karabağ Savaşı sırasında Ermenistan, Dağlık Karabağ bölgesini ve bu bölgenin çevresindeki yedi rayonu işgal etti. Dağlık Karabağ'da ortaya çıkan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, fiilen savaşın sona ermesinden bu yana bağımsız olmasına rağmen, diplomatik anlamda hiçbir devlet tarafından tanınmamaktadır ve Azerbaycan'a bağlı bir de jure bölge olarak kabul edilmektedir.
Azerbaycan, üniter bir anayasal cumhuriyettir. Türk Keneşi ve TÜRKSOY'un etkin üyesidir. 158 ülkeyle diplomatik ilişkisi ve 38 uluslararası kuruluşa üyeliği vardır. GUAM, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü'nün kurucu üyelerindendir. 1992'den bu yana Birleşmiş Milletler'e üyedir, 9 Mayıs 2006'da Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından kurulan İnsan Hakları Konseyi'nin üyeliğine seçilmiştir. Ayrıca Bağlantısızlar Hareketi, AGİT ve Avrupa Konseyi'ne de üyedir, Barış İçin Ortaklık projesinde NATO ile iş birliği yapmaktadır.
Azerbaycan Anayasası'nda resmî din yoktur ve ülkedeki tüm ana siyasi güçler laik milliyetçidir ancak halkın çoğunluğu ve kimi muhalefet güçleri Şiilik inancına sahiptir. Diğer Doğu Avrupa ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri ile karşılaştırıldığında Azerbaycan, sosyal ve ekonomik gelişme ile okuryazarlık oranında yüksek seviyelere ulaşmıştır. İşsizlik ve intihar oranları da düşüktür. Azerbaycan, 1 Ocak 2012 tarihinden itibaren Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nde iki yıllık daimi olmayan üyeliğe başlamıştır.
ETİMOLOJİ
"Āzar" (Farsça: آذر) Ateş, baycan veya orijinal olarak bilinen haliyle "Pāyegān" (Farsça: پایگان) Muhafız/Koruyucu (Āzar Pāyegān = "Ateş Muhafızları") (Farsça: آذر پایگان) anlamına gelmektedir. Adların kökeni Zerdüştlük dönemi Perslerine (İran) dayanır. Müslümanların Pers'i fethetmesinden sonra birçok Farsça söz Arapça yazılmaya başlandı ve orijinal telaffuz şeklini yitirdi; örneğin "G / P / ZH / CH" sesleri Arapça'da herhangi bir karşılık bulamadı. Böylece "Azar Paigān", Azerbaycan olarak bilinir hale geldi.
Farklı bir görüşe göre, Azerbaycan adı Ahameniş İmparatorluğu'nda Midya satraplığının yöneticiliğini yapan ve imparatorluğun Büyük İskendertarafından fethinden sonra görevine devam eden[24][25] Pers Atropat'tan türemiştir. Bu adında Zerdüştlük dini kökenli olduğu düşünülmektedir. Atropat, Atropatena bölgesinde (günümüzde İran Azerbaycan'ı) egemenlik kurmuştur. Diğer bir görüşe göre ise o bölgede büyük bir devlet kurmuş olan ve Hazar Gölüne de adını veren Hazarlar'ın (Kazar, Kuzar, Xazar) adından kaynaklanır.
Tarihçe
Antik dönem
Azerbaycan'daki en eski insan yerleşimleri Taş Devri'ne kadar uzanır, bu yerleşimin bulgularına Azıh Mağarası'nda rastlanmıştır ve Kuruçay kültürü adıyla tanınır. Eski Taş Çağı ve Tunç Çağı ile ilgili kalıntılara ise Tağılar, Damcılı, Zar, Yatak-yeri adlı yerleşim merkezlerinde yer alan mağaralarda ve Leylatepe ile Saraytepe nekropollerinde ulaşılmıştır.
Azerbaycan'da milattan önce dokuzuncu yüzyılda, ilk İskit-Saka yerleşimleri başladı. İskitlerin ardından Manna Devleti (MÖ IX), sonra İranlı Medler (Persler), Aras Nehri'nin güneyindeki bölgeye egemen oldular (MÖ IIV). Medler, MÖ 900–700 arasında büyük bir imparatorluk kurdular ancak MÖ 549 yılında yıkıldılar ve topraklarına Ahameniş İmparatorluğu sahip oldu. Ahamenişlerin, Azerbaycan topraklarını da ele geçirmesi üzerine buralarda Zerdüştlük yayılmaya başladı. Daha sonra Büyük İskender'in imparatorluğu Azerbaycan'da egemen oldu, devamında Selevkos İmparatorluğu'na bağlandı. Romalılar da Roma İmparatorluğu devrinde buraya yerleşti. Bölgenin asıl yerlileri olan Albanyalılar MÖ dördüncü yüzyılda bir imparatorluk kurdular. Bu devirde Zerdüştlük, Atropatena ve Kafkasya coğrafyasında yayıldı.
Feodal dönem
.jpg)
Albanya, 252'de Sasani İmparatorluğu'nun vasal bölgesi haline geldi ve Kral Urnayr, dördüncü yüzyılda devlet dini olarak Hıristiyanlığı kabul etti. Devlet, çok sayıda Sasani ve Bizans fethine rağmen dokuzuncu yüzyıla kadar bölgede varlığını sürdürdü. Abbâsî Halifeliği'nin gerilemesiyle oluşan otorite boşluğunda, Müsafiriler, Sâciler, Şeddadiler ve Büveyhîler gibi birçok yerel devlet bölgeye egemen oldu. 11. yüzyılın başında Orta Asya'dan batıya doğru ilerleyen Oğuz Türkleri, Azerbaycan'ı ele geçirdi; bölgeye sahip olan ilk Türk devleti Gaznelileroldu, 1030 yılında Azerbaycan olarak anılan bölgeye girdi.
Bölge 1136'da İldenizliler tarafından Tebriz'de kurulan atabeyliğin egemenliğine girmiştir. Moğol istilalarından sonra İlhanlıların egemenliğine girmiş ve bir süre Altın Orda'nın hakimiyetinde kalmıştır. 14. yüzyılda Karakoyunlular ve Akkoyunluların egemenliklerine girmiştir.
I. İsmail'in Kızılbaş ordusu Azerbaycan seferini gerçekleştirip 1500'de Cabani Meydan Muharebesi'nde Şirvanşah Ferruh Yasar'ın ordusunu yenmiş ve Tebriz'e girip Safevi Devleti'ni kurmuştur. Böylece Azerbaycan Safevi egemenliğine girmiştir. Daha sonra da Afşarlar, Zendlerve Kaçarlar tarafından yönetilmiştir. Zand Hanedanı'nın yıkılışı ile Kaçar Hanedanı'nın kuruluşu sırasında burada Bakü, Kuba, Şeki, Gence, Karabağ, Revan, Nahcivan, Derbent, Serab, Lenkeran, Şeki, Şamahı, Tebriz, Urmiye, Erdebil, Hoy, Maku, Marağa ve Karadağ gibi de facto bağımsız hanlıklar belirmiştir. 1804–1813 Rus-İran Savaşları'nın ardından 1813 yılında bu hanlıkların büyük bir kısmı Rusya İmparatorluğu hakimiyetine girmiştir. Türkmençay Antlaşması ile İran, Rusya'nın Revan Hanlığı, Nahçıvan Hanlığı ve Talış Hanlığı'nın güney bölümü üzerindeki egemenliğini tanımıştır.
Modern tarih
1828'de Rusya İmparatorluğu'nun egemenliğine girmiştir.1918'de Emin Resulzade Müsavat Partisi'ni kurmuş ve Rus ve diğer devletlere karşı millî bilinç ve millî kuvvet oluşturulmuştur. 1918-1920'de Kafkasya Kurultayı'nı toplamış ve 28 Mayıs 1918'de de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'ni kurmuşlardır. Bu devlet Orta Doğu'da ilk cumhuriyet olmuştur. Ancak 1920'de Kafkasya ötesi Sosyalist Sovyet Cumhuriyetler Birliği'ne katılmıştır. 30 Ağustos 1991'de SSCB çöküşüyle bağımsızlığını yeniden ilan etmiştir.
Bugüne kadar Kafkaslarda Türkçülük hareketlerinin merkezi hep Bakü olmuştur. Bu düşüncenin önde gelenleri Hüseyinzade Ali Turan, Ahmet Ağaoğlu, Alimerdan Topçubaşov idi.
Cumhuriyet tarihi
Mihail Gorbaçov tarafından uygulamaya konulan glasnost politikasının ardından, iç huzursuzluk ve etnik çatışmalar Azerbaycan SSC'nin sınırları içinde kalan Dağlık Karabağ'da dahil olmak üzere Sovyetler Birliği'nin çeşitli bölgelerinde büyüdü. Azerbaycan'da rahatsızlıklar, Moskova'nın ilgisizliğine cevap olarak zaten sıcak çatışmalara dönüşmüştü ve bu çatışmalar bağımsızlık ve ayrılık çağrısına yol açtı; olaylar Bakü'de yaşanan Kara Ocak'ta doruğa çıktı. 1990 yılından sonra, Azerbaycan SSC Yüksek Konseyi, başlıktaki "Sovyet Sosyalist" kelimesini kaldırdı, Azerbaycan Cumhuriyeti Bağımsızlık Bildirisi'ni kabul etti ve devlet bayrağı olarak Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin bayrağını kullanmaya başladı. 18 Ekim 1991'de Azerbaycan Yüksek Konseyi, ülkede yapılan referandum yoluyla Bağımsızlık Bildirisi'ni doğrulattı ve bağımsız oldu; Aralık 1991'de Sovyetler Birliği resmen dağıldı.
Bağımsızlığın ilk yılları, Ermenistan ile yapılan Dağlık Karabağ Savaşı'nın gölgesinde kaldı. 1994 yılında çatışmaların sonunda Ermeniler, Dağlık Karabağ da dahil olmak üzere Azerbaycan'ın yüzde 16 kadarını kontrolü altına aldı. Yaklaşık 30.000 kişi yaşamını kaybetti ve bir milyon kişi bulunduğu yerden ayrılmak zorunda kaldı. Dört Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararı (822, 853, 874 ve 884), "Ermeni güçlerinin Azerbaycan'ın işgal altındaki tüm topraklarından çekilmesini istedi". 1970 nüfus sayımına göre 510.000 Rus ve 484.000 Ermeni Azerbaycan'da yaşamaktaydı; 1990'larda ise birçok Rus ve Ermeni, Azerbaycan'ı terk etti. 25–26 Şubat 1992'de Ermenistan'a bağlı kuvvetlerin Azeri sivilleri topluca katlettiği Hocalı Katliamı, İnsan Hakları İzleme Örgütü de dahil olmak üzere birçok uluslararası örgüt tarafından soykırım olarak kabul edilmektedir.
Coğrafya
.jpg)
Azerbaycan, Güney Kafkasya'da yer alan bir Avrasya ülkesidir. Bulunduğu konum, Doğu Avrupa ve Güneybatı Asya'dır. 38° ve 42° kuzey enlemleri ile 44° ve 51° doğu boylamları arasındaki coğrafı bölgeye yerleşmiştir. Sınırlarının uzunluğu 2.648 kilometredir. Bunun 1007 kilometresi Ermenistan, 756 kilometresi İran, 480 kilometresi Gürcistan, 390 kilometresi Rusya ve 15 kilometresi Türkiye sınırlarını oluşturmaktadır. Sahil şeridi 800 kilometre uzunluğundadır ve Hazar Denizi'nin Azeri kısmının en geniş alan uzunluğu 456 kilometredir.Ülke toprakları kuzeyden güneye 400 kilometre ve doğudan batıya 500 kilometre olarak uzanır.
Doğu sınırını oluşturan Hazar Denizi, kuzeydeki Büyük Kafkas Sıradağları ve merkezdeki geniş düzlükler, Azerbaycan'ın en baskın fiziksel nitelikleridir. Büyük ve Küçük Kafkas Dağları ile Taliş Dağları ülkenin yüzde kırklık kısmını kapsar. Bazardüzü Dağı, Azerbaycan'ın en yüksek noktasını (4.466 m), Hazar Denizi ise en alçak noktasını (−28 m) oluşturur. Bunların dışında, Doğanın Yedi Harikası listesine eklenmek için aday gösterilen çamur volkanlarının yaklaşık yarısı Azerbaycan sınırları içinde kalmaktadır.
Yüzey suları, temel su kaynağıdır. Ancak, ülkedeki 8.350 ırmak arasından yalnızca 24 tanesinin uzunluğu 100 kilometrenin üzerindedir.rmakların tamamı, ülkenin doğusunda kalan Hazar Denizi'ne dökülür. 67 km² büyüklüğündeki Sarısu Gölü, Azerbaycan'ın en geniş gölüdür. En uzun ırmağı ise sınırlar dışındaki uzunluğu da eklendiğinde 1.515 kilometreyi bulan Kura Nehri'dir. Ayrıca ülke, Hazar Denizi'nde yer alan kimi adaların da iyesidir.
1991 yılında Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazanmasından bu yana hükûmet, ülkede çevreyi korumak için köklü tedbirler almıştır. Ancak çevrenin ulusal anlamda korunması, Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı'ndan sağlanan yeni gelirlerle devlet bütçesinin artması sayesinde 2001'den sonra gelişmeye başlamıştır. Dört yıl içinde korunan alanlar iki katına çıktı, günümüzde ise ülkenin yüzde sekizlik bir kısmını kapladı. 2001 yılından bu yana hükûmetin yedi büyük rezerv kurmak ve çevreyi korumak için ayırdığı bütçe, ikiye katlandı.
İklim
Güneyde Ermenistan'ın dağ kütleleri, kuzeyde ise yüksek Kafkas Dağları vardır. Azerbaycan'ın dağları; Büyük Kafkas Sıradağları (4.000-5.000 m) içinde yeralan Bazardüzü (4.466 m), Şahdağ (4.243 m), Pazaryurdu (4.126 m), Tufan (4.191 m), Yarıdağ (4.116 m), Ragdan (4.020 m) dağları, Küçük Kafkas Sıradağları içinde yeralan Kapıcık (3.906 m), Gazangeldağ (3.829 m), Biçenek Aşırımı (2.346 m), Karabağ Volkanik Yaylasında yeralan Delidağı (3.616 m), Murovdağ silsilesinde yeralan Kamışdağ (3.724 m), Hinal dağı (3.367 m), Kepez (3.066 m), Zengezur Sıradağları içinde yeralan Büyük Işıklı (3.550 m), Talış Sıradağları silsilesinde yeralan Kömürköy (2.493 m) ve Kızyurdu (2.433 m) dağlardır. Azerbaycan'ın en uzun ırmağı 1.364 km Hazar Denizi'ne dökülen Kura Nehri'dir. Aras Nehri ise 1.072 km'dir. En büyük doğal gölü67,0 km² ile Sarısu Gölü'dür. En büyük yapay gölü 605,0 km² ile Mingeçevir Baraj Gölü'dür.
Çevresinin dağlar ve yüksek tepelerle çevrili olmasına rağmen Azerbaycan'ın büyük bir kısmı ovadır ve topraklarının en verimli yerleri arasında Kura ve Aras ırmaklarının karıştığı deltadır.
Azerbaycanda ılıman bir iklim varıdır ancak Hazar Denizinden içeriye doğru, yüksek dağlarda ve diğer yüksek kesimlerde sert bir iklimle karşı karşıya kalınır. Yüksek kesimlerde kışlar uzun, soğuk ve kar yağışlı, yazlar ise serin geçer. Ovalarda ise kışlar serin ve yağmurlu ve kimileyin karlı, yazlar sıcak ve kurak geçer.
Azerbaycan ülkesi ovalarda genellikle bozkırdır, %25 ise bir kısmı dağlarda olmak üzere ormanlarlarla kaplıdır. Kuzey ve güney kesimlerinde dağların 2000 metre yüksekliğine kadar ormanlar görülür. Azerbaycan'ın doğal hayatında çoğunlukla bulunan hayvanlar, kızıl geyik, alageyik, karaca, dağ keçisi, karapaça, bizon, yaban domuzu, pars, Avrasya vaşağı, yaban kedisi, boz ayı, kurt, kızıl tilki, dağ faresi, sincap, Kafkas köstebeği Kafkas sivriburunlu faresi.
Azerbaycan iklimi dünyadaki 11 iklim çeşidinden 9'una sahiptir. Yıllık ortalama sıcaklığı 10 °C'ın üzerindedir.
Biyoçeşitlilik
Azerbaycan'da hayvan yaşamının zenginliği ve çeşitliliği ile ilgili ilk raporlar, doğu gezginlerinin seyahat notlarında bulunabilmektedir. Mimari anıtlar, antik kaya ve taşlar üzerindeki hayvan görüntüsü oymaları günümüzde kadar hayatta kalmıştır. Ülkedeki hayvanlar alemiyle ilgili ilk bilgiler ise 17. yüzyılda, doğa bilimcileri tarafından yapılan ziyaretler sırasında toplanmıştır.
Azerbaycan sınırları içinde yaşayan 106 çeşit memeli, 97 çeşit balık, 10 amfibik tür ve 52 çeşit sürüngen tespit edilmiştir. Ülkenin millî hayvanı olan Karabağ atı, bir dağ-bozkır yarış atıdır ve endemiktir; iyi huylu, hızlı ve zariftir. Günümüzde, türü tehlike altında olan hayvanlardandır.
Azerbaycan'da bitki örtüsü içinde 4.500'den fazla yüksek boylu bitkiler bulunur. Bitki örtüsü diğer Güney Kafkasya ülkelerinden farklıdır ve Kafkasya'da yetişen tüm türlerin yaklaşık yüzde 67'si Azerbaycan'da bulunabilir.
Siyaset
Azerbaycan'ın siyasi sistemi, yapısal gelişimini 12 Kasım 1995 tarihinde yeni anayasanın kabulü ile tamamladı. Anayasanın yirmi üçüncü maddesine göre Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bir bayrağı, bir arması ve bir millî marşı vardır. Ülkede devlet iktidarı, iç sorunlarda sadece yasa ile sınırlıdır, uluslararası ilişkilerde ayrıca uluslararası anlaşmaların hükümleri ile sınırlıdır.
Azerbaycan hükümeti yasama, yürütme ve yargı organlarının ayrı şekillerde görev yaptığı kuvvetler ayrılığı ilkesini benimsemiştir. Ülkede tek meclislilik sistemi vardır ve yasama gücü Azerbaycan Millî Meclisi ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yüksek Ulusal Meclisi'nin elindedir. Parlamento seçimleri beş yılda bir Kasım ayının ilk Pazar günü yapılır. Yeni Azerbaycan Partisi, şu anda ülkenin iktidarındaki partidir ve meclisteki sandalyelerin yetmiş ikisine sahiptir. 2010'da yapılan seçimlerde muhalefet partilerinden olan Müsavat ile Azerbaycan Halk Cephesi mecliste yer alamadı. Avrupalı gözlemciler, seçimlerde çeşitli usulsüzlükler buldu.
Yürütme gücü, tek dereceli seçimle beş yıllık bir dönem için seçilen cumhurbaşkanı tarafından düzenlenmektedir. Cumhurbaşkanı, kendisine bağlı bir yürütme organı olan bakanlar kurulunu oluşturmakla yetkilidir. Bakanlar kurulunda başbakan, bakanlar ve milletvekilleri bulunur. Cumhurbaşkanı, millet meclisini feshetme hakkına sahip değildir ancak onun kararlarını veto edebilir. Vetoyu geçersiz kılmak için ise mecliste doksan beş oy çoğunluğu bulunması gerekir. Ülkedeki yargı yetkisi ise Anayasa Mahkemesi, Yargıtay ve Ekonomi Mahkemesi'ne aittir. Cumhurbaşkanı bu mahkemelere hakimler atamakla görevlidir.
Dış ilişkiler
Kısa ömürlü Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, altı ülke ile diplomatik ilişkiler kurmayı başardı ve Almanya ile Finlandiya'ya diplomatik temsilciler gönderdi. Sovyetler Birliği'nin çökmesinden sonra kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin uluslararası platformda tanınması ise yaklaşık bir yılı buldu. Azerbaycan'ı 6 Kasım 1996 tarihinde tanıyan Bahreyn, ülkeyi tanıyan en son ülke oldu. Misyonların karşılıklı değişimi de dahil olmak üzere tam diplomatik ilişkiler, ilk kez Türkiye, Pakistan, Amerika Birleşik Devletleri, İran ve İsrail ile kuruldu.Azerbaycan, Türkiye ilişkilerinin önemini özellikle vurguladı. İki devlet, birbiri arasındaki ilişkiler için "İki Devlet, Tek Millet" (İki dövlət, tək millət) ibaresini kullanmaktadır.
Azerbaycan, bugüne kadar 158 ülke ile diplomatik ilişkiler kurmuştur ve 38 uluslararası örgüte üyedir. Bu örgütlerden Dünya Ticaret Örgütü'nde gözlemci statüsüne sahiptir. 9 Mayıs 2006 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından İnsan Hakları Konseyi üyeliğine seçilmiştir.Görev süresi ise 19 Haziran 2006'da başlamıştır.
Azerbaycan'ın dış siyasetinin öncelikleri şunlardır: Her şeyden önce toprak bütünlüğünün korunması; Dağlık Karabağ ve çevresinde işgal altında olan yedi bölgenin işgal edilmesi sorunlarının ortadan kaldırılması; Avrupa ve Avrupa-Atlantik yapısına uyum; uluslararası güvenliğe katkı; uluslararası örgütlerle iş birliği; bölgesel iş birliği ve ikili ilişkiler; savunmanın güçlendirilmesi; iç siyaset sayesinde güvenliğin teşviki; demokrasinin güçlendirilmesi; ahlaki değerlerin bilimsel, eğitimsel ve kültürel politikalarla korunması; etnik ve dini hoşgörünün korunması; ekonomik ve sosyal kalkınma; iç güvenliği ve sınır güvenliğini artırmak; göç, enerji ve ulaşım güvenliği politikası.
2007 yılının sonlarında Azerbaycan Hükûmeti, Ermeni işgali altındaki Dağlık Karabağ toprakları üzerinde uzun zamandır devam eden anlaşmazlığın çözülmemesi halinde yeni bir savaşın körükleneceğinin neredeyse kesin olduğunu belirtti. Hükûmet, askeri bütçesini artırma sürecindedir. Ayrıca, Azerbaycan ve Türkiye arasında Gürcistan üzerinden geçmesi planlanan tren yolu ulaşım projesinin gerçekleşmesinin Ermenistan'ı işgal ettiği Dağlık Karabağ'dan çekilmeye zorlayacağını düşünen Ermeni diasporası, Avrupa Birliği ve ABD'deki lobiler bu projenin karşısında olduklarını açıkça dile getirmektedirler.
Azerbaycan, terörle mücadele için kurulan uluslararası koalisyonların etkin bir üyesidir; Kosova, Afganistan ve Irak'ta barışı koruma çabalarına katkıda bulunmaktadır. NATO'nun Barış İçin Ortaklık programına da üyedir. Aynı zamanda Avrupa Birliği ile de iyi ilişkiler içindedir ve bir gün birliğe üye olmak için başvurabilir.
Ordu
Modern Azerbaycan ordusunun temeli, 26 Haziran 1918'de kurulan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Ulusal Ordusu'na kadar dayanır.[75][76] Ülke, Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanınca, 9 Ekim 1991 tarihinde Silahlı Kuvvetler Kanunu'na göre, Azerbaycan Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri oluşturuldu.[77] Günümüzde ülkede her yıl 26 Haziran, Silahlı Kuvvetler Günü olarak kutlanmaktadır.[78] 2002 itibarıyla, Azerbaycan silahlı kuvvetlerinde 95.000 etkin çalışan personel vardır. Yarı askeri birliklerin sayısı ise 17.000'i bulmaktadır.[79] Silahlı kuvvetlerin üç şubesi vardır: Kara Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri ve Deniz Kuvvetleri.
Silahlı kuvvetler, gerektiğinde devlet savunmasına dahil edilebilir ve çeşitli askeri alt grupları kucaklar. Azerbaycan Millî Muhafızlığı, başka bir paramiliter güçtür. Bu kurum, yarı bağımsızdır ve cumhurbaşkanı emrindeki bir ajans olarak etkinlik göstermektedir.[80]
Azerbaycan, Avrupa Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Antlaşması'na bağlıdır ve tüm önemli uluslararası silah anlaşmaları imzalamıştır. Barış İçin Ortaklık ile Bireysel Ortaklık Eylem Planı kapsamında Türkiye'nin girişimleri ile NATO ile iş birliği yapmaktadır. Irak'a 151, Afganistan'a 184 barış kuvveti konuşlandırmıştır.[81]
Ülkenin 2011 yılındaki askeri harcamaları $4,46 milyardır.[82] Savunma sanayisi, küçük silahlar, küçük topçu sistemleri, tanklar, havacılık bombaları, pilotsuz araçlar,çeşitli askeri araçlar üretmektedir.[83][84][85][86]
Ekonomi
1991'de bağımsızlığını kazandıktan sonra, özellikle geçiş döneminin ilk yıllarında ekonomik alanda düşüşler olmuş ve para birimi olarak Manat'a bağlı kalmıştır. Ancak Azerbaycan, verimli tarım arazileri ve doğal gaz, petrol ve demir cevheri bakımından zengin kaynaklara sahip bulunmaktadır. Ham petrol üretimi 2006'da günlük 600,000 varile ulaşmıştır. Ayrıca petrokimya, yiyecek, giyim gibi hafif sanayi de vardır.
Enerji
Doğal gaz üretimi ise 1991'de 11 milyar m³ tür. Toplam doğal gaz rezervi 2 trilyon m³, petrol rezervlerin de 8 milyar varil{fact} olduğu savunulmaktadır. 18 Eylül 2002 tarihinde temeli atılan ve Temmuz 2006 tarihinde hizmete açılan Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı(BTC) Azerbaycan petrolünü Gürcistan üzerinden Türkiyenin akdeniz kıyılarına taşımaktadır. BTC Hazar Denizinin Azerbaycan tarafında bulunan Azeri-Çırak-Güneşli petrol sahalarında bulunan petrolün en ekonomik şekilde batı pazarına ulaşmasını sağlamaktadır. BTC, Bakü’den başlayıp, Ceyhan’da son bulmaktadır. Bu boru hattı başta Azerbaycan petrolü olmak üzere bölgede üretilecek petroller Ceyhan’a taşınıp, buradan da tankerlerle dünya pazarlarına ulaştırılmaktadır.
Tarım
Azerbaycan'ın yüzde 7'si tarıma elverişli topraklara sahiptir. Bu tarım topraklarının büyük kısmı da Kura ve Aras ırmakları çevresindedir ve ülkede, tarım büyük ölçüde sulamaya dayanmaktadır. Yetiştirilen başlıca ürünler tahıl, meyve, pamuk, çay, tütün ve üzümdür. Ayrıca, dut ağacından yılda 5.000 ton ipek kozası elde edilmektedir.
Azerbaycan tarımında ve ekonomisinde hayvancılığın da önemli yeri bulunmaktadır. En son verilere göre Azerbaycan'da 1,5 milyon sığır, 5 milyon koyun, 30 milyon kümes hayvanı bulunmaktadır. Arıcılık gelişmiştir.
Turizm
Turizm, Azerbaycan ekonomisinin önemli bir parçasıdır. Ülke, 1980'lerde tanınmış bir turistik nokta oldu ancak 1990'larda Sovyetler Birliği'nin dağılması ve çıkan Karabağ Savaşı, Azerbaycan'ın turizm endüstrisindeki imajını sarstı.
Turizm sektörü, 2000'li yılların başına kadar toparlanma yoluna gidemedi ancak 2000'lerin başından itibaren ülkedeki turistik ziyaret ve konaklama sayısında yüksek bir artış yaşandı. Son yıllarda ise Azerbaycan, din, kaplıca ve sağlık turizmi alanında popüler bir yer haline geldi.
Azerbaycan hükûmeti, seçkin turizm için öncelikli olarak Azerbaycan'ın geliştirilmesi gerektiğini belirledi. Ülkede turizm faaliyetleri, Azerbaycan Kültür ve Turizm Bakanlığı (Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi) tarafından düzenlenmektedir.
Ulaşım
.jpg)
Azerbaycan'ın önemli uluslararası trafik yollarının kavşağında bulunması, İpek Yolu ve Güney-Kuzey koridoru üzerinde yer alması ülke ekonomisi için ulaşım sektörünün stratejik önemini artırmaktadır. Ülkedeki ulaşım sektörü, yollar, demiryolları, hava ve deniz taşımacılığını içerir.
Azerbaycan hammadde taşımacılığında da önemli bir ekonomik merkezdir. Mayıs 2006'da faaliyete başlayan 1.774 kilometre uzunluğundaki Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı (BTC), Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye topraklarından geçmektedir. BTC, yılda 50 milyon ton kadar ham petrol taşımak için tasarlanmıştır ve Hazar Denizi'ndeki petrolü küresel pazara aktarmaktadır. Ayrıca 2006 yılı sonunda faaliyete başlayan, Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye topraklarından geçen Güney Kafkasya Boru Hattı ise Şahdeniz doğal gazını Avrupa pazarına ek gaz olarak sunmaktadır.
Yapımı devam eden Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattı, Türkiye'nin İstanbul Boğazı'ndaki Marmaray projesini de hayata geçirilmesiyle birlikte Avrupa demiryollarını Kazakistan ve Çin demiryolları bağlantıları ile Asya demiryollarına bağlayacaktır.
Demografi
| Etnik Grup | Nüfus (1979) | Oran | Nüfus (1989) | Oran | Nüfus (1999) | Oran | Nüfus (2009) | Oran |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Toplam | 6.026.500 | % 100 | 7.021.200 | % 100 | 7.953.400 | %100 | 8.922.400 | %100 |
| Azeriler | 4.708.800 | % 78,13 | 5.805.000 | % 82,68 | 7.205.500 | % 90,60 | 8.172.800 | % 91,6 |
| Lezgiler | 158.100 | % 2,62 | 171.400 | % 2,44 | 178.000 | % 2,24 | 180.300 | % 2 |
| Ermeniler | 475.500 | % 7,89 | 390.500 | % 5,56 | 120.700 | % 1,52 | 120.300 | % 1,3 |
| Ruslar | 475.300 | % 7,88 | 392.300 | % 5,59 | 141.700 | % 1,78 | 119.300 | % 1,3 |
| Talişler | - | - | 21.200 | % 0,30 | 76.800 | % 0,97 | 112.000 | % 1,3 |
| Avarlar | 36.000 | % 0,59 | 44.000 | % 0,63 | 50.900 | % 0,64 | 49.800 | % 0,6 |
| Türkiye Türkleri | 7.900 | % 0,13 | 17.700 | % 0,25 | 43.400 | % 0,55 | 38.000 | % 0,4 |
| Tatarlar | 31.400 | % 0,52 | 28.000 | % 0,48 | 30.000 | % 0,38 | 25.900 | % 0,3 |
| Tatlar | 8.900 | % 0, | 10.200 | % 0,15 | 10.900 | % 0,14 | 25.200 | % 0,3 |
| Ukraynalılar | 26.400 | % 0,43 | 32.300 | % 0,46 | 29.000 | % 0,34 | 21.500 | % 0,3 |
| Sakurlar | 8.500 | % 0,14 | 14.200 | % 0,20 | 15.900 | % 0,19 | 12.300 | % 0,1 |
| Gürcüler | 11.400 | % 0,18 | 14,200 | % 0,20 | 14.900 | % 0,18 | 9.900 | % 0,1 |
| Yahudiler | 35.500 | % 0,59 | 30.700 | % 0,44 | 8.900 | % 0,11 | 9.100 | % 0,1 |
| Kürtler | 5.700 | % 0,17 | 12.200 | % 0,17 | 13.100 | % 0,16 | 6.100 | % 0,1 |
| Udinler | 5.800 | % 0,09 | 6.100 | % 0,08 | 4.100 | % 0,05 | 3.800 | % 0,04 |
| Diğer | 40.200 | % 0,66 | 41,500 | % 0,59 | 9.500 | % 0,13 | 9.500 | % 0,1 |
Nüfus çoğunluğunu Türk halkı olan Azeriler oluşturuyor. Azerilerin son 50 yıl da arttığını göstermektedir ve diğer etnik grupların sayı ve oran olarak azaldığını göstermektedir.
Rusların sayısında son 30 yılda bir düşüş vardır. 1979 yılında 475,300 ve 1989 yılında 330.000 civarında olan Rus nüfusunun sayısı 1999 yılında 141.700 seviyelerine kadar gerilemiştir. Özellikle 20 Ocak 1990 Olayından (Qara Yanvar; "Kara Ocak") sonra Rusların göçü yoğunlaşmıştır.
Ermeniler özellikle Dağlık Karabağ Savaşı yüzünden ya ayrılmıştır veya kaçmıştır. Daha Dağlık Karabağ yüzünden oluşan gerginlik ve savaştan önce de 1979 yılında 475,500 civarında olan Ermeni nüfusunun sayısı 1989 yılına gelindiğinde 390.500 seviyelerine kadar gerilemişti. Ermeni nüfusunun sayısı 1999 yılında 120.700 seviyelerine kadar gerilemiştir ve Ermeniler tarafından işgal edilmiş Dağlık Karabağ'da yaşayanları kapsar. Artık Azerbaycan'da Dağlık Karabağ dışında hemen hemen hiç Ermeni kalmamıştır.
Toplam nüfus büyüme oranı %0,89'dur.
Yaş grubu - Toplam nüfustaki payı
- 0-14 - 33.0
- 15-29 - 28.9
- 30-44 - 17.7
- 45-59 - 12.0
- 60 + - 8.4
Azerbaycan nüfusunun %54 e yakın kısmı kentlerde, %46 ya yakın kısmı da köylerde yaşamaktadır. Şehirleşme hızı son zamanlarda oldukça yavaş seyretmekte olup, kentlere fazla hızlı olmasa bile göç almakta, ancak kırsal kesimde nüfus artışı daha yüksek olduğu için denge sürmektedir.
Toplam nüfusun %60 a yakın kısmı 30 yaşın altındadır.
Kentleşme
Azerbaycan'da toplam olarak 77 şehir, 64 daha küçük rayon düzeyi şehirler ve bir özel statülü şehir bulunmaktadır. Bunları 257 şehir tipi yerleşim ve 4620 adet köy tarafından takip edilmektedir.
|
Azerbaycan büyük şehir ve merkezleri Devlet İstatistik Komitesi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sıra | Şehir ismi | Rayon | Nüfus | Sıra | Şehir ismi | Rayon | Nüfus | ||
| 1 | Bakü | Bakü | 2.150.800 | 11 | Haçmaz | Haçmaz | 64.800 |  Sumgayıt | |
| 2 | Gence | Gence | 328.400 | 12 | Ağdam | Ağdam | 59.800 | ||
| 3 | Sumgayıt | Sumgayıt | 323.000 | 13 | Celilabad | Celilabad | 56.400 | ||
| 4 | Lenkeran | Lenkeran | 220.780 | 14 | Hankendi | Hankendi | 55.100 | ||
| 5 | Mingeçevir | Mingeçevir | 100.600 | 15 | Ağcabedi | Ağcabedi | 46.900 | ||
| 6 | Nahçivan | Nahçivan | 82.552 | 16 | Şamahı | Şamahı | 43.700 | ||
| 7 | Şirvan | Şirvan | 80.900 | 17 | Füzuli | Fuzuli | 42.000 | ||
| 8 | Şemkir | Şemkir | 69.600 | 18 | Salyan | Salyan | 41.300 | ||
| 9 | Şeki | Şeki | 66.400 | 19 | Berde | Berde | 38.600 | ||
| 10 | Yevlah | Yevlah | 66.300 | 20 | Neftçala | Neftçala | 38.200 | ||
Dil
Azerbaycan'ın resmi dili Azerice olup nüfusun %92'sinin ana dilidir. Azerice Türk dil ailesi'nin Oğuz grubu içerisindedir ve Türkçe, Kaşkaycave Türkmence ile yakından ilgilidir. Rusça ve İngilizce eğitim ve iletişimde ikinci ya da üçüncü dil olarak önemli rol oynamaktadır. Ülkede anadil olarak konuşulan çok sayıda diğer diller de vardır. Avarca, Ermenice, Buduhça, Gürcüce, Cuhuri, Hınalık, Krızca,Lezgice, Rutulca, Talışça, Tatça, Tsahurca, ve Udice diğer etnik gruplar tarafından konuşulmaktadır. Kimi dil toplulukların kimileri çok küçüktür ve konuşanların sayıları azalmaktadır. Ermenice ise hemen hemen tamamıyla Dağlık-Karabağ bölgesinde konuşulur.
Din
_old_city2_Key_Gubad_Mosque.jpg)
Azerbaycan Cumhuriyeti laik devlettir. %95'sı Müslüman olan halkın %85'i Şii Müslümanlar, %15 Sünni Müslümanlardan oluşmaktadır., %3-4'ü Hıristiyandır (çoğunluğu Rus Ortodoks Kilisesi, Gürcü Ortodoks Kilisesi ve Malakan). Çok küçük bir kısmı ise Yahudidir [104][105]. Ancak Azerbaycan'da dinsel bağlılık nominal olduğu için, pratikteki taraftar oranları çok daha düşüktür.
Azerbaycan'da nüfusun büyük bir kısmını oluşturan Azeriler, Müslümandırlar. Ancak yaklaşık 70 yıllık komünist yönetim tarafından yapılan yoğun ateizm propagandası ile İran İslam Cumhuriyeti'nden kaynaklanan köktendinci İslami propagandaya karşı oluşan tepki nedeniyle, dini yönelişler, İslami bir nitelik kazanmaktan ziyade bir kültürel renk biçiminde bulunmaktadır. Ancak bu, radikal köktendinci hareketlerin Azerbaycan'da bulunmadığı anlamına gelmemektedir.
Eğitim
Azerbaycan'da eğitimin tüm diğer Türk devlet ve topluluklarına göre çok ileri düzeyde olduğu görülür. 1991 istatistiksel verilere göre 4.775 okulda 1.503.000 öğrenci okumaktadır. Bugün okul sayısı 5.000'e, öğrenci sayısı 1.600.000'e ulaşmıştır.
Azerbaycan'da 6.500 kültür tesisi, 4.605 kütüphane, 125 müze, 125 müzik okulu, 43 halk tiyatro salonu, 3.680 kültür evi bulunmaktadır. Okuma yazma oranı %99,5'tir.
Bakü-Azerbaycan Devlet Üniversitesi ve bağlı enstitüleri bütün Uygulamalı Matematik ve Ekonomik Sibernetik, Kimya, Jeoloji, Biyoloji, Tarih, Filoloji, İlahiyat, Coğrafya, Gazetecilik, Hukuk, Mekanik ve Matematik, Fizik, Sosyal Bilimler ve Psikoloji, Felsefe, Kütüphane Çalışmaları, Uygulamalı Matematik Bilimsel Araştırma Enstitüsü, Doğu Çalışmaları kollarında eğitim-öğretim yapmaktadır.
Özel ve devlet olmak üzere toplam 49 tane kanuni üniversite mevcuttur ve bu üniversiteler özellikle Türk ve birçok yabancı öğrenciye eğitim vermekte, eski doğu bloğu ülkeler arasında kaliteli eğitim veren ülkeler arasında sayılmaktadır.
Müzik ve halk dansları
Yaklaşık 1.000 yıllık geçmişi olan Azerbaycan müziği ritmik ve farklı melodiler üretmiş, müziğinin konularını Azeri halkının yaşantıları ve karşılaştıkları sosyal olaylarından konu almıştır. Azeri dili çoğunlukla Türkçe, Arapça ve Farsça kökenli sözlerden etkinlendiğinden yapılan geleneksel Azeri müziklerde de Kafkas,Orta Asya ve İran ağırlıklı etkileri göze çarpmaktadır. Geleneksel Azeri müziklerinde çalgı olarak tar ,kemençe , ut, bağlama, balaban, zurna, kaval , nağara, garmon , tütek, tef ve davul kullanılmaktadır. Ayrıca davul, garmon (küçük akordeon), tutek (düdük flüt), daf (davullar) ve nagara çalgılarıda melodilerde sıkça kullanılabilen enstrümanlardandır.
.jpg)
Azerbaycan 2011 yılında Eurovision Şarkı Yarışması'nda ülkeyi temsilen yarışan Eldar ve Nigar'ın seslendirdiği Running Scared adlı şarkıyla birinci olmuştur. Ülkenin ayrıca Reşid Behbudov, Müslüm Magomayev ve Flora Kerimova gibi tanınmış Azeri sanatçıları da vardır.
Spor
Serbest güreş Azerbaycan'ın millî sporudur. Azerbaycan bu dalda toplam 14 madalya kazanmıştır. Günümüzde Azerbaycan'daki en yaygın sporlar satranç ve futboldur.
Azerbaycan Millî Futbol Takımı uluslararası arenada düşük bir performans sergilemektedir. Bunun başlıca nedenlerinden birisi Azerbaycan merkezli futbol kulüplerinde oynayan yabancı uyruklu futbolcular olarak görülmektedir. 2009 yılının şubat ayında açılan Azerbaycan Futbol Akademisi'nin gençlerin futbola olan ilgisinin artmasında büyük bir adım atılmasının sağlayacağı düşünülmektedir. Azerbaycan merkezli en başarılı futbol kulüpleri Neftçi Bakü, Bakü FK, İnter Bakü, Karabağ FK ve Hazar Lankaran takımlarıdır. Neftçi Bakü 2012 yılında play-off maçlarında Güney Kıbrıs Rum Kesimi'nin APOEL takımını eleyerek 2012-13 UEFA Avrupa Ligi gruplarına kalarak Azerbaycan futbolunda bir ilki gerçekleştirmiştir. Ülke 2012 FIFA 17 Yaş Altı Kadınlar Dünya Kupası'nın düzenlemiştir. Futsal da Azerbaycan'da popüler olan sporlardan birisidir. Azerbaycan Millî Futsal Takımı 2010 yılında Macaristan'da düzenlenen UEFA Futsal Şampiyonasında dördüncü olmuştur. Azerbaycan takımı Araz Nahçıvan UEFA Futsal Kupasının 2009-10 ve 2013-14 sezonlarında bronz madalya kazanmıştır.
Tavlanın Azerbaycan kültüründe önemli bir yeri bulunmaktadır. Tavla, Azeriler arasında çok popüler bir oyundur. Bu oyunun Azerbaycan'da birçok farklı oynanış tarzı vardır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde olduğu gibi satranç Azerbaycan'da halen yaygındır. Teymur Recebov, Şehriyar Memmedyarov, Vladimir Makogonov, Vügar Haşimov, Zeyneb Mehmedyarova ve Garri Kasparov ülkede yetişen dünya çapında tanınmış satranç oyuncularıdır. Azerbaycan birçok uluslararası satranç turnuvasına ev sahipliği yapmış ve 2013 tarihli Avrupa Takım Satrancı Şampiyonası'nda ipi göğüslemiştir.
Dünya çapında üne sahip olan diğer Azeri atletler şunlardır: güreşte Namık Abdullayev, Tuğrul Askerov, Ruşen Bayramov, Şerif Şerifov, Mariya Standik, Ferid Mansurov, atletizmde Hayle İbrahimov, judoda Elnur Memmedli, Mevlüd Miraliyev, karatede Rafael Ağayev, voleybolda Valeriya Korotenko, Natalya Mammadova, halterde Nizami Paşayev, Intigam Zairov, Serdar Hasanov ve K-1 dövüşçüsü Zabit Samedov.
0 yorum:
Yorum Gönder